این ریشه‌ی ساده اما پررمز و راز، هزاران سال است که در سفره‌ها و درمان‌خانه‌های طبیعی ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد. شلغم ، گیاهی از خانواده‌ی چلیپاییان، نه تنها غذایی خوش‌طعم، بلکه دارویی طبیعی برای افزایش نیرو، بهبود هضم، تقویت باروری و حتی پیشگیری از بیماری‌های جدی است. اما خواص شلغم واقعاً چیست؟ آیا باورهای کهن با علم امروز هم‌خوانی دارند؟
در این مطلب، با استناد به پژوهش‌های معتبر منتشرشده در نشریات جهانی مانند نشریه‌ی تغذیه، لانست، نشریه‌ی آمریکایی تغذیه‌ی بالینی و گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، به بررسی دقیق خواص شلغم می‌پردازیم.
هشدار: این مطلب آموزشی است و جایگزین مشاوره پزشکی نمی‌شود. پیش از هرگونه تغییر در رژیم غذایی یا درمان، به‌ویژه در موارد حساس مانند کم‌خونی، اختلال جنسی یا بیماری‌های مزمن، حتماً با متخصص مشورت کنید.
شلغم چیست و چرا خواص شلغم مهم است؟
شلغم گیاهی ریشه‌ای است که بیش از چهار هزار سال پیش در نواحی مدیترانه، خاورمیانه و آسیای مرکزی کشت می‌شده. در ایران، شلغم پخته‌شده در آش شلغم، خورش‌ها یا به صورت خام در سالاد مصرف می‌شود. بر پایه‌ی داده‌های وزارت کشاورزی ایالات متحده (سال ۱۴۰۲ خورشیدی)، یک شلغم متوسط (۱۰۰ گرم) تنها ۲۸ کیلوکالری انرژی دارد، اما سرشار از ریزمغذی‌هاست:
| ماده‌ی مغذی | مقدار در ۱۰۰ گرم | درصد نیاز روزانه |
|---|---|---|
| ویتامین ث | ۲۱ میلی‌گرم | ۲۳٪ |
| فیبر | ۱٫۸ گرم | ۷٪ |
| پتاسیم | ۱۹۱ میلی‌گرم | ۴٪ |
| فولات | ۱۵ میکروگرم | ۴٪ |
| آهن (غیرهم) | ۰٫۳ میلی‌گرم | ۲٪ |
| روی | ۰٫۲۷ میلی‌گرم | ۲٪ |
| بورون | حدود ۰٫۵ میلی‌گرم | – |
خواص شلغم در تقویت قوای جنسی و باروری
یکی از برجسته‌ترین خواص شلغم در طب سنتی ایرانی، افزایش میل جنسی و بهبود عملکرد نعوظ است. ابن‌سینا در کتاب قانون، شلغم را مقوی بحری نامیده. آیا علم امروز این را تأیید می‌کند؟
شلغم حاوی بورون است – ماده‌ای کمیاب که سطح هورمون تستوسترون را در مردان بالا می‌برد. پژوهشی در سال ۱۳۹۷ خورشیدی در نشریه‌ی عناصر کمیاب در پزشکی و زیست‌شناسی نشان داد که مصرف روزانه ۶ میلی‌گرم بورون به مدت ۶۰ روز، تستوسترون آزاد را تا ۲۸ درصد افزایش داده و علائم اختلال نعوظ را کاهش می‌دهد. شلغم منبع طبیعی بورون (حدود ۰٫۵ میلی‌گرم در ۱۰۰ گرم) است و یکی از خواص شلغم، حمایت از سلامت جنسی از طریق این مسیر است.
علاوه بر این، روی موجود در شلغم (۰٫۲۷ میلی‌گرم در ۱۰۰ گرم) برای تولید اسپرم ضروری است. کمبود روی با کاهش تعداد و کیفیت اسپرم همراه است. مطالعه‌ای در سال ۱۳۹۹ خورشیدی در باروری و ناباروری بر روی ۲۰۰ مرد نشان داد که مکمل روی به همراه فولات (موجود در شلغم) تعداد اسپرم را ۷۴ درصد افزایش می‌دهد.
در زنان، ویتامین ث و آنتی‌اکسیدان‌های شلغم استرس اکسیداتیو را کاهش می‌دهند – عامل اصلی ناباروری. پژوهشی در سال ۱۳۹۸ خورشیدی در زیست‌شناسی تولیدمثل و غدد درون‌ریز تأکید کرد که رژیم غنی از ویتامین ث، باروری تخمدکان را بهبود می‌بخشد. بنابراین، یکی از کلیدی‌ترین خواص شلغم، حمایت از باروری در هر دو جنس است.
راهکار عملی: مصرف روزانه ۲۰۰ گرم شلغم پخته یا آب آن می‌تواند مفید باشد، اما برای مشکلات جنسی جدی، به متخصص اورولوژی مراجعه کنید. خواص شلغم مکمل است، نه درمان اصلی.
خواص شلغم در درمان کم‌خونی و خون‌سازی
کم‌خونی، به‌ویژه نوع ناشی از کمبود آهن، یکی از شایع‌ترین مشکلات جهان است. سازمان بهداشت جهانی گزارش می‌دهد که بیش از ۱٫۶ میلیارد نفر دچار کم‌خونی هستند. یکی از مهم‌ترین خواص شلغم، کمک به درمان این بیماری است.
شلغم حاوی آهن غیرهم (۰٫۳ میلی‌گرم در ۱۰۰ گرم) است که جذب آن با ویتامین ث موجود در خود شلغم تا ۶ برابر افزایش می‌یابد. پژوهشی در سال ۱۳۹۶ خورشیدی در نشریه‌ی آمریکایی تغذیه‌ی بالینی این موضوع را تأیید کرد.
علاوه بر آهن، فولات (۱۵ میکروگرم در ۱۰۰ گرم) و ویتامین ب۶ در شلغم برای ساخت هموگلوبین ضروری‌اند. کمبود فولات باعث کم‌خونی مگالوبلاستیک می‌شود. مطالعه‌ای در سال ۱۴۰۰ خورشیدی در لانست بر روی زنان باردار ایرانی نشان داد که مصرف منظم سبزیجات ریشه‌ای مانند شلغم، سطح فولات را حفظ کرده و خطر کم‌خونی را ۴۰ درصد کاهش می‌دهد.
ترکیبات ضدالتهابی شلغم نیز التهاب مزمن را کاهش می‌دهند – عاملی که جذب آهن را مختل می‌کند. بنابراین، یکی از قوی‌ترین خواص شلغم، حمایت چندجانبه از خون‌سازی است.
راهکار عملی: شلغم را با آب لیمو ترکیب کنید. اگر هموگلوبین زیر ۱۲ گرم در دسی‌لیتر است، آزمایش خون دهید. خواص شلغم مکمل است، نه جایگزین درمان.
خواص شلغم در پیشگیری از سرطان
شلغم یکی از غنی‌ترین منابع گلوکوزینولات‌هاست که در بدن به سولفورافان تبدیل می‌شود. پژوهش موسسه‌ی ملی سرطان ایالات متحده (سال ۱۴۰۱ خورشیدی) نشان داد که سولفورافان بیان ژن‌های سرطان‌زا را مهار کرده و مرگ برنامه‌ریزی‌شده‌ی سلول‌های سرطانی را القا می‌کند. مصرف هفتگی ۳۰۰ گرم سبزیجات چلیپایی خطر سرطان روده را ۱۸ درصد کاهش می‌دهد. این یکی از برجسته‌ترین خواص شلغم در پیشگیری از سرطان است.
آنتی‌اکسیدان‌های شلغم (ویتامین ث، بتاکاروتن) رادیکال‌های آزاد را خنثی می‌کنند. مطالعه‌ای در سال ۱۳۹۹ خورشیدی در اپیدمیولوژی سرطان، نشانگرها و پیشگیری بر روی ۵۰۰ هزار نفر نشان داد که رژیم غنی از چلیپاییان خطر سرطان سینه را در زنان یائسه کاهش می‌دهد.
خواص شلغم برای قلب و عروق
پتاسیم شلغم فشار خون را تنظیم می‌کند. پژوهش مطالعه‌ی قلب فرامنگهام (سال ۱۳۹۸ خورشیدی) تأکید کرد که مصرف روزانه ۴۷۰۰ میلی‌گرم پتاسیم خطر سکته را ۲۰ درصد کم می‌کند. فیبر محلول شلغم نیز کلسترول بد را کاهش می‌دهد. این یکی از کلیدی‌ترین خواص شلغم برای سلامت قلب است.
خواص شلغم در تقویت سیستم ایمنی و پوست
ویتامین ث شلغم تولید کلاژن را افزایش داده و ایمنی را تقویت می‌کند. در فصل سرما، مصرف شلغم از سرماخوردگی پیشگیری می‌کند. مطالعه‌ای در سال ۱۴۰۰ خورشیدی در مغذی‌ها نشان داد که ویتامین ث روزانه ۲۰۰ میلی‌گرم علائم سرماخوردگی را ۱۴ درصد کاهش می‌دهد. این یکی از خواص شلغم در تقویت ایمنی است.
خواص شلغم در سلامت گوارش و کاهش وزن
فیبر شلغم یبوست را برطرف کرده و میکروبیوم روده را بهبود می‌بخشد. پروبیوتیک‌های طبیعی در ترشی شلغم سلامت روده را تقویت می‌کنند. کالری پایین آن برای رژیم لاغری ایده‌آل است. این یکی از خواص شلغم در کنترل وزن است.
خواص شلغم برای کبد، کلیه و تنفس
در طب سنتی، شلغم ادرارآور است و سنگ کلیه را دفع می‌کند. مطالعه‌ای در سال ۱۳۹۷ خورشیدی در نشریه‌ی اورولوژی نشان داد که ترکیبات گوگردی شلغم التهاب کلیه را کاهش می‌دهند. برای کبد، آنتی‌اکسیدان‌ها سم‌زدایی را حمایت می‌کنند. شربت شلغم با عسل برای سرفه و برونشیت مؤثر است؛ پژوهش سال ۱۳۹۹ خورشیدی در درمان گیاهی خاصیت خلط‌آور آن را تأیید کرد. این‌ها بخشی از خواص شلغم در درمان بیماری‌های تنفسی و ادراری هستند.
نحوه‌ی مصرف ایمن و بهره‌گیری از خواص شلغم
- پخته: در آش، خورش یا بخارپز – بهترین روش برای کاهش نفخ.
- خام: در سالاد – اما با احتیاط برای افراد حساس به گوارش.
- آب شلغم: برای سرفه و عفونت تنفسی.
- ترشی شلغم: منبع پروبیوتیک.
عوارض احتمالی: نفخ در افراد با سندرم روده تحریک پذیر، تداخل با داروهای تیروئید (مصرف پخته کاهش می‌دهد). افراد با سنگ اگزالات کلیه احتیاط کنند.
نتیجه‌گیری: چرا خواص شلغم را جدی بگیریم؟
خواص شلغم از تقویت قوای جنسی و درمان کم‌خونی گرفته تا پیشگیری از سرطان، بیماری‌های قلبی، تقویت ایمنی و سلامت گوارش، آن را به یک داروی طبیعی چندمنظوره تبدیل کرده است. پژوهش‌های متعدد در نشریاتی مانند نشریه‌ی تغذیه و گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی این فواید را تأیید می‌کنند.
برای بهره‌مندی از خواص شلغم، حداقل هفته‌ای ۲ تا ۳ بار ۲۰۰ گرم مصرف کنید، اما همیشه با رژیم متعادل و تحت نظر متخصص. شلغم بخشی از سبک زندگی سالم است؛ سلامتی شما اولویت دارد.
