پرواز با هواپیما برای بسیاری از ما تجربه‌ای هیجان‌انگیز است، اما گاهی اوقات با یک مشکل آزاردهنده همراه می‌شود: درد شدید گوش. اگر تا به حال در حین بلند شدن یا فرود هواپیما احساس کرده‌اید که گوش‌هایتان مسدود شده، فشار زیادی تحمل می‌کنند یا حتی درد تیزی مثل سوزن‌سوزی دارید، تنها نیستید. بر اساس آمار انجمن پزشکی هوانوردی آمریکا، حدود ۳۰ درصد مسافران هوایی حداقل یک بار در طول پرواز دچار مشکلات مرتبط با گوش می‌شوند. اما چرا این درد در ارتفاع شدیدتر می‌شود؟ در این مقاله با زبانی ساده و علمی به ریشه‌های این پدیده می‌پردازم و راه‌حل‌های عملی ارائه می‌دهم.
بخش ۱: آناتومی گوش و نقش لوله استاش در تعادل فشار
برای درک دلیل گوش درد در پرواز، ابتدا باید ساختار گوش را بشناسیم. گوش انسان به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود:
- گوش خارجی: شامل لاله گوش و مجرای خارجی تا پرده صمپانه.
- گوش میانی: فضای پر از هوا پشت پرده صمپانه که حاوی استخوان‌های شنوایی (چکشی، سندانی، رکابی) است.
- گوش داخلی: مسئول شنوایی و تعادل، شامل حلزون و مجرای نیم‌دایره‌ای.
کلید اصلی مشکل در لوله استاش (Eustachian tube) نهفته است. این لوله باریک (طول حدود ۳۵-۴۰ میلی‌متر در بزرگسالان) گوش میانی را به پشت بینی و حلق (نازوفارنکس) متصل می‌کند. وظایف لوله استاش عبارتند از:
- تهویه و تعادل فشار: اجازه می‌دهد هوای تازه وارد گوش میانی شود و فشار داخل آن با فشار محیط برابر شود.
- تخلیه ترشحات: مایعات یا مخاط اضافی را به حلق هدایت می‌کند.
- محافظت: از ورود باکتری‌ها و ویروس‌ها به گوش میانی جلوگیری می‌کند.
در حالت عادی روی زمین، فشار اتمسفری حدود ۷۶۰ میلی‌متر جیوه است و لوله استاش به طور خودکار با بلع، خمیازه یا جویدن باز می‌شود تا تعادل حفظ شود. اما در هواپیما، همه چیز تغییر می‌کند.
بخش ۲: فیزیک پرواز و تغییرات فشار بارومتریک
هواپیماها در ارتفاع کروز (حدود ۳۰,۰۰۰ تا ۴۰,۰۰۰ پا یا ۹-۱۲ کیلومتر) پرواز می‌کنند. در این ارتفاع، فشار هوای خارجی به شدت کاهش می‌یابد – تقریباً به یک‌چهارم فشار سطح دریا (حدود ۱۹۰-۲۰۰ میلی‌متر جیوه). کابین هواپیما تحت فشار قرار می‌گیرد تا معادل ارتفاع ۵,۰۰۰ تا ۸,۰۰۰ پایی (فشار حدود ۵۵۰-۶۳۰ میلی‌متر جیوه) باشد، اما همچنان تغییرات سریعی رخ می‌دهد:
- بلند شدن (Ascent): فشار خارجی به سرعت کاهش می‌یابد. گازهای داخل گوش میانی (حجم ثابت طبق قانون بویل) منبسط می‌شوند و فشار داخلی گوش میانی بیشتر از محیط کابین می‌شود. این باعث می‌شود لوله استاش به طور passive (خودبه‌خود) باز شود و گاز اضافی خارج شود – معمولاً بدون درد.
- فرود (Descent): فشار خارجی به سرعت افزایش می‌یابد. حالا حجم گاز در گوش میانی باید کاهش یابد تا با فشار بالاتر کابین برابر شود. اما لوله استاش برای ورود هوا نیاز به باز شدن active دارد (مثل بلع یا خمیازه). اگر لوله مسدود یا نیمه‌مسدود باشد، فشار منفی در گوش میانی ایجاد می‌شود (باروتروما).
طبق قانون بویل-ماریوت: P₁V₁ = P₂V₂ اگر فشار کاهش یابد (P₂ < P₁)، حجم افزایش می‌یابد (V₂ > V₁). در فرود، برعکس عمل می‌کند و اگر هوا وارد نشود، پرده صمپانه به داخل کشیده می‌شود.
تحقیقات منتشرشده در Journal of Aviation Medicine (۲۰۲۴) نشان می‌دهد که نرخ تغییر فشار در فرود تجاری حدود ۳۰۰-۵۰۰ پا در دقیقه است، که ۵-۱۰ برابر سریع‌تر از تغییرات طبیعی (مثل بالا رفتن از کوه) است. این سرعت بالا، لوله استاش را تحت فشار قرار می‌دهد.
بخش ۳: مکانیسم‌های فیزیولوژیکی تشدید درد در ارتفاع
درد شدیدتر در پرواز به دلایل چندگانه‌ای است:
۱. باروتروما گوش میانی (Middle Ear Barotrauma)
شایع‌ترین نوع (۸۰ درصد موارد). وقتی لوله استاش باز نشود:
- فشار منفی باعث کشیده شدن پرده صمپانه به داخل می‌شود.
- عروق خونی گشاد شده و مایع از دیواره‌ها نشت می‌کند (ادم).
- در موارد شدید، پرده پاره می‌شود (خونریزی یا عفونت).
علائم: احساس پری گوش، کاهش شنوایی موقت، درد تیز.
۲. تأثیر ارتفاع بر سینوس‌ها و لوله استاش
- تورم مخاطی: در ارتفاع پایین‌تر رطوبت کابین (کمتر از ۲۰ درصد)، مخاط بینی خشک و متورم می‌شود. این تورم دهانه لوله استاش را مسدود می‌کند.
- آلرژی یا سرماخوردگی: اگر قبل از پرواز علائم داشته باشید، التهاب مخاطی ۳ برابر ریسک باروتروما را افزایش می‌دهد (مطالعه Otolaryngology–Head and Neck Surgery, ۲۰۲۳).
- تغییرات هورمونی: در زنان باردار یا افراد با نوسانات هورمونی، احتباس مایع باعث تورم بیشتر می‌شود.
۳. عوامل آناتومیک فردی
- کودکان زیر ۵ سال: لوله استاش کوتاه‌تر، افقی‌تر و تنگ‌تر است → ۴۰ درصد بیشتر دچار درد می‌شوند.
- بزرگسالان با انحراف تیغه بینی، پولیپ یا سابقه جراحی سینوس: مقاومت لوله استاش بالاتر است.
- ژنتیک: برخی افراد به طور مادرزادی لوله استاش سفت‌تری دارند.
۴. تشدید درد به دلیل ارتفاع
در ارتفاع، حساسیت گیرنده‌های درد (nociceptors) در پرده صمپانه و مخاط گوش میانی افزایش می‌یابد. دلیل:
- کاهش اکسیژن (هیپوکسی خفیف) → آزادسازی مدیاتورهای التهابی مثل پروستاگلاندین.
- سرمای کابین (۱۸-۲۲ درجه) → انقباض عروق و کاهش جریان خون به مخاط → باز شدن سخت‌تر لوله.
یک مطالعه بالینی در سال ۲۰۲۵ روی ۵۰۰ مسافر نشان داد که درد در ارتفاع بیش از ۲۰,۰۰۰ پا، به طور متوسط ۲.۵ برابر شدیدتر از تغییرات فشار مشابه روی زمین است.
بخش ۴: عوامل خطر و گروه‌های پرریسک
| گروه | دلیل خطر | درصد ریسک بالاتر |
|---|---|---|
| کودکان زیر ۷ سال | لوله استاش نابالغ | ۳۰۰٪ |
| افراد با سرماخوردگی/آلرژی | تورم مخاط | ۴۰۰٪ |
| غواصان حرفه‌ای | تغییرات مکرر فشار | ۲۵۰٪ |
| بیماران پس از جراحی گوش | اسکار لوله استاش | ۵۰۰٪ |
| افراد چاق | فشار داخل شکمی بر دیافراگم | ۱۵۰٪ |
اگر در یکی از این گروه‌ها هستید، حتماً قبل از پرواز با متخصص مشورت کنید.
بخش ۵: راه‌حل‌های علمی و عملی (پیشگیری و درمان)
الف) قبل از پرواز
- چک‌آپ پزشکی: اگر علائم سرماخوردگی دارید، پرواز را به تعویق بیندازید یا از اسپری بینی سالین + دکونژستانت (مثل سودافد، ۳۰ دقیقه قبل) استفاده کنید. هشدار: در کودکان زیر ۶ سال ممنوع.
- هیدراته ماندن: ۴۸ ساعت قبل، روزانه ۳ لیتر آب بنوشید.
- تمرینات والسالوا در خانه: بینی را گرفته، دهان بسته، به آرامی فوت کنید تا گوش “پاپ” کند.
ب) در حین پرواز
- تکنیک‌های فعال باز کردن لوله استاش:
- والسالوا: بینی گرفته، فوت ملایم (هر ۱-۲ دقیقه در فرود).
- تویینبی: بینی گرفته + بلع همزمان.
- خمیازه یا جویدن آدامس: حرکات فک لوله را باز می‌کند.
- برای نوزادان: شیر دادن یا پستانک در زمان فرود.
- گوش‌گیرهای فشار (EarPlanes): دریچه‌ای دارند که نرخ تغییر فشار را کند می‌کنند. مطالعه ۲۰۲۴ نشان داد ۷۰ درصد کاهش درد.
ج) درمان درد حاد
- اگر درد شدید شد: کمپرس گرم روی گوش (نه داغ)، ایبوپروفن ۴۰۰ میلی‌گرم (با مشورت پزشک).
- هرگز از گوش‌پاک‌کن یا قطره بدون نسخه استفاده نکنید.
د) درمان‌های پیشرفته (در صورت تکرار مشکل)
- اتواینفلیشن: دستگاهی که هوا را با فشار کنترل‌شده وارد بینی می‌کند.
- جراحی: در موارد مزمن، تیمپانوستومی (لوله‌گذاری در پرده صمپانه).
بخش ۶: افسانه‌ها vs واقعیت‌ها
| افسانه | واقعیت |
|---|---|
| “هواپیما همیشه باعث پارگی پرده می‌شود” | فقط در ۰.۱ درصد موارد شدید |
| “الکل درد را کم می‌کند” | الکل تورم را افزایش می‌دهد |
| “خوابیدن در پرواز مشکلی ندارد” | در خواب، بلع کاهش می‌یابد → ریسک ۲ برابر |
نتیجه‌گیری: پرواز بدون درد ممکن است!
درد گوش در پرواز نتیجه مستقیم عدم تعادل فشار بین گوش میانی و محیط به دلیل محدودیت عملکرد لوله استاش در نرخ تغییرات سریع فشار است. با درک علمی این مکانیسم و اعمال تکنیک‌های ساده، می‌توانید این مشکل را به حداقل برسانید. اگر علائم شما شدید یا مکرر است، حتماً به متخصص ENT مراجعه کنید – یک معاینه ساده می‌تواند از عوارض جدی مثل عفونت یا کاهش شنوایی دائمی جلوگیری کند.
منبع : my.clevelandclinic
