داروی کوئتیاپین (Quetiapine) یک داروی ضد روان‌پریشی آتیپیکال (نسل دوم) است که در دهه ۱۹۹۰ توسط شرکت داروسازی آسترازنکا توسعه یافت و در سال ۱۹۹۷ توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) برای درمان برخی اختلالات روانی تأیید شد. این دارو که با نام تجاری “سروکوئل” (Seroquel) نیز شناخته می‌شود، به طور گسترده برای مدیریت بیماری‌هایی مانند اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی و در برخی موارد افسردگی شدید استفاده می‌شود. قرص کوئتیاپین به دلیل ویژگی‌های منحصر به فردش، از جمله اثرات آرام‌بخش و طیف گسترده تأثیرات фармакولوژیکی، در میان پزشکان و بیماران جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. در این مقاله به بررسی مکانیسم اثر، کاربردها، عوارض جانبی و نکات مهم مرتبط با مصرف این دارو می‌پردازیم.
مکانیسم اثر داروی کوئتیاپین
کوئتیاپین از طریق تأثیر بر سیستم‌های انتقال‌دهنده عصبی در مغز عمل می‌کند. این دارو به طور خاص گیرنده‌های دوپامین (D2) و سروتونین (۵-HT2A) را مهار می‌کند. مهار این گیرنده‌ها به کاهش علائم روان‌پریشی مانند توهم و هذیان در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی کمک می‌کند. علاوه بر این، قرص کوئتیاپین اثرات آنتی‌هیستامینی و آنتی‌کولینرژیکی نیز دارد که به ویژه در دوزهای پایین‌تر به اثرات آرام‌بخش آن منجر می‌شود. این ویژگی باعث شده است که کوئتیاپین گاهی به عنوان یک گزینه غیررسمی برای درمان بی‌خوابی نیز مورد استفاده قرار گیرد، اگرچه این کاربرد به طور رسمی تأیید نشده است.
تفاوت اصلی کوئتیاپین با ضد روان‌پریشی‌های نسل اول (مانند هالوپریدول) در این است که عوارض حرکتی کمتری (مانند دیستونی یا پارکینسونیسم) ایجاد می‌کند. این مزیت به دلیل تعادل بهتر در مهار گیرنده‌های دوپامین و سروتونین است که از شدت عوارض اکستراپیرامیدال می‌کاهد.
کاربردهای بالینی
- اسکیزوفرنی: کوئتیاپین به عنوان یک درمان خط اول برای اسکیزوفرنی استفاده می‌شود. این دارو به کاهش علائم مثبت (مانند توهم و هذیان) و در برخی موارد علائم منفی (مانند انزوای اجتماعی و کاهش انگیزه) کمک می‌کند.
- اختلال دوقطبی: در بیماران مبتلا به اختلال دوقطبی، داروی کوئتیاپین برای مدیریت دوره‌های مانیا (شیدایی)، افسردگی و یا حالات مختلط مؤثر است. فرم آزاد شده تدریجی (Extended-Release) این دارو به ویژه برای تثبیت خلق و خو کاربرد دارد.
- افسردگی شدید: کوئتیاپین به عنوان یک درمان مکمل در کنار داروهای ضدافسردگی برای بیمارانی که به درمان استاندارد پاسخ نمی‌دهند، تجویز می‌شود.
- سایر موارد: در برخی شرایط خارج از برچسب (Off-label)، مانند اضطراب شدید، بی‌خوابی یا اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، پزشکان ممکن است کوئتیاپین را با دوز پایین تجویز کنند.
نحوه مصرف و دوز
قرص کوئتیاپین در دو فرم فوری (Immediate-Release) و آزاد شده تدریجی (Extended-Release) در دسترس است. دوز اولیه معمولاً پایین است (۲۵ تا ۵۰ میلی‌گرم در روز) و به تدریج بر اساس پاسخ بیمار و تحمل او افزایش می‌یابد. برای اسکیزوفرنی، دوز مؤثر معمولاً بین ۳۰۰ تا ۸۰۰ میلی‌گرم در روز است، در حالی که برای اختلال دوقطبی ممکن است بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌گرم متغیر باشد. مصرف این دارو اغلب در شب توصیه می‌شود، زیرا اثرات آرام‌بخش آن می‌تواند به خواب بهتر کمک کند.
عوارض جانبی
مانند هر داروی روان‌درمانی، داروی کوئتیاپین نیز با عوارض جانبی همراه است. برخی از شایع‌ترین عوارض عبارتند از:
- خواب‌آلودگی و خستگی: به دلیل اثرات آنتی‌هیستامینی، بسیاری از بیماران در ابتدای درمان احساس خواب‌آلودگی شدید می‌کنند.
- افزایش وزن: کوئتیاپین می‌تواند متابولیسم را تحت تأثیر قرار داده و منجر به افزایش وزن شود، به ویژه در استفاده طولانی‌مدت.
- عوارض متابولیکی: افزایش قند خون، کلسترول و ریسک دیابت نوع ۲ از جمله نگرانی‌های جدی در مصرف این دارو است.
- افت فشار خون وضعیتی: به خصوص در افراد مسن، تغییر وضعیت ناگهانی (مثل بلند شدن از حالت نشسته) می‌تواند باعث سرگیجه شود.
- عوارض نادر اما جدی: سندرم بدخیم نورولپتیک (NMS) و طولانی شدن فاصله QT در قلب از جمله عوارض نادر اما خطرناک هستند که نیاز به نظارت پزشکی دارند.
نکات مهم در مصرف
- اجتناب از قطع ناگهانی: قطع ناگهانی قرص کوئتیاپین می‌تواند منجر به علائم ترک مانند بی‌خوابی، تهوع و اضطراب شود. کاهش دوز باید تحت نظر پزشک انجام گیرد.
- مصرف الکل: ترکیب کوئتیاپین با الکل می‌تواند اثرات آرام‌بخش را تشدید کرده و خطرناک باشد.
- بارداری و شیردهی: استفاده از کوئتیاپین در دوران بارداری باید با احتیاط و تحت نظر پزشک باشد، زیرا داده‌های کافی درباره ایمنی آن در این دوره وجود ندارد.
مقایسه با سایر داروها
کوئتیاپین در مقایسه با داروهایی مانند ریسپریدون یا اولانزاپین اثرات آرام‌بخش بیشتری دارد، اما ممکن است در کنترل علائم مثبت اسکیزوفرنی کمی ضعیف‌تر عمل کند. انتخاب بین این داروها به نیازهای خاص بیمار، عوارض قابل تحمل و نظر پزشک بستگی دارد.
